Τα αρχοντικά της Καστοριάς

Τα παλιά αρχοντικά της Καστοριάς χτίστηκαν σε μια περίοδο που άνθιζε το εμπόριο με την Βενετία και τις άλλες πόλεις στην ακτή της Αδριατικής. Οι 17ος και 18ος αιώνες ήταν περίοδος ιδιαίτερα πλούσια για τους κατοίκους της Καστοριάς. Όντας στο σταυροδρόμι των Δυτικών Βαλκανίων, και ακόμα πιο πέρα, οι έμποροι της πόλης είχαν τις ευκαιρίες να αποκτήσουν μεγάλες περιουσίες που επέτρεπαν την ανέγερση αρχοντικών μεγάλης αρχιτεκτονικής και καλλιτεχνικής αξίας.

Εξετάζοντας την αρχιτεκτονική των παλαιότερων διασωθέντων αρχοντικών, όπως αυτό του Τσιατσιαπά (1754), των αδελφών Εμμανουήλ, του Νατζή, του Μπασάρα, και άλλα, διαπιστώνουμε πως το κτήριο ήταν σε μορφή πύργου, με λιθόκτιστο ισόγειο, χωρίς παράθυρα, και με τα δωμάτια να αναπτύσσονται σε σειρά στον δεύτερο ή και τον τρίτο όροφο.  Η εσωτερική αυλή ήταν περίκλειστη από ψηλούς ανθεκτικούς τοίχους που την απομόνωναν από το δρόμο.  Η αυλόπορτα συνήθως ήταν κατασκευασμένη από δύο ανθεκτικά θυρόφυλλα που ασφάλιζαν με τον περάτη και τους σύρτες.  Μερικές φορές γειτονικά σπίτια προστατεύονταν από κοινό τοίχο, ενώ οι μεσοτοιχίες ήταν χαμηλότερες, για να επιτρέπουν την κοινή άμυνα.  Στην πρόσοψη, μπροστά από το μεγάλο «Δοξάτο» που βρισκόταν στον δεύτερο όροφο, υπήρχε συνήθως ένα μακρόστενο με μικρό βάθος χαγιάτι, ο «ηλιακός», που εξασφάλιζε φως και ζέστη από τον ήλιο το χειμώνα, και που είναι πολύ χαρακτηριστικό της Καστοριανής αρχιτεκτονικής.

Έναν αιώνα αργότερα, τα περισσότερα από αυτά τα αρχοντικά είχαν εγκαταλειφθεί από τους ιδιοκτήτες τους στο έλεος του χρόνου και των Στοιχείων της Φύσεως.  Ο Γουίλιαμ Ληκ, στο βιβλίο του «Ταξίδια στη Βόρεια Ελλάδα, 1835», γράφει πως πολλά αρχοντικά ελληνικής ή εβραϊκής ιδιοκτησίας είχαν εγκαταλειφθεί και ήταν έτοιμα να καταρρεύσουν.  Συνήθως οι οικογένειες που είχαν στην ιδιοκτησία τους αυτά τα αρχοντικά είχαν μετακομίσει στο εξωτερικό, όπου οι συνθήκες για την κατεργασία της γούνας ήταν πολύ πιο ευνοϊκές απ’ ό,τι στην Ελλάδα, ανοίγοντας πολύ καλύτερες επιχειρηματικές προοπτικές.  Το παράδοξο για τα δικά μας μάτια είναι πως οι ίδιες οικογένειες, αντί να ανακαινίζουν τα σπίτια τους, χρηματοδοτούσαν τους υπόδουλους συμπατριώτες τους και την πόλη τους για την ανέγερση και λειτουργία στην Καστοριά περίφημων Σχολών, που πρόσφεραν στα Ελληνόπουλα υψηλό επίπεδο σπουδών από σπουδαίους Δασκάλους, όπως ο Θεόδωρος Ανθρακίτης, και συνέβαλαν στην ενότητα του Ελληνισμού στους σκληρούς Καιρούς δουλείας. 

Τα αρχοντικά της Καστοριάς είναι βασικά διόροφα.  Έχουμε όμως και παραδείγματα τριόροφων αρχοντικών.  Το ισόγειο και ο όροφος είναι πετρόχτιστα με ελάχιστους αεραγωγούς στο ισόγειο και λίγα μικρά παράθυρα στον ημιόροφο και τον όροφο.  Ο δεύτερος όροφος είναι κτισμένος με ελαφρότερα υλικά, ιδιαίτερα το τμήμα που βλέπει προς την εσωτερική αυλή ή τη λίμνη, καθώς και όλα τα «σαχνισιά» που φωτίζονται με διπλή σειρά παραθύρων.

Η διαφοροποίηση του ισογείου και του ορόφου, που ήταν κτισμένα με λιθοδομή, από τον τελευταίο όροφο, που ήταν κτισμένος με ασβεστοχρισμένο τσατμά, με πολλά και μεγάλα ανοίγματα και με το έντονο γείσωμα της στέγης, δημιουργεί τη χαρακτηριστική μορφολογία των αρχοντικών της Καστοριάς.  Η ταξινόμηση πάντως με βάση τους ορόφους δεν έχει σχέση με το ύψος των σπιτιών, το οποίο εξαρτάται από τη διαμόρφωση του εδάφους.  Ορισμένα μεταγενέστερα αρχοντικά όπως τα Βεργουλέϊκα ή του Παπατέρπου (δεύτερο μισό του 19ου αιώνα) εμφανίζονται ψηλότερα και με πιο έντονο φρουριακό χαρακτήρα, ακριβώς επειδή είναι κτισμένα σε επικλινές έδαφος.

Τη μορφολογία του Καστοριανού αρχοντικού τη χαρακτηρίζουν, αφ’ ενός η εμφάνιση των δομικών του στοιχείων και αφ’ ετέρου η κάτοψη.  Σύμφωνα με την κάτοψη που παρουσιάζουν μπορούν να χωριστούν σε τρεις κατηγορίες:
1. Σε αυτά που η κάτοψή τους παρουσιάζει ένα μακρόστενο παραλληλόγραμμο που στρέφει την αντιπροσωπευτική του όψη προς την εσωτερική αυλή.  Τέτοια είναι των αδελφών Εμμανουήλ, του Σαπουντζή και του Τσιατσιαπά.
2. Σε αυτά που η κάτοψή τους εμφανίζει ένα σχήμα υποδοχής Π, το οποίο εγγράφεται σ’ ένα ιδιαίτερο παραλληλόγραμμο που τείνει να γίνει τετράγωνο.  Τέτοια παραδείγματα είναι του Σκούταρη και του Νεράτζη-Αϊβάζη.
3. Σ’ αυτά που παρουσιάζουν την τελευταία εξέλιξη των αρχοντικών, που είναι μία κάτοψη σε σχήμα εγγεγραμμένου σταυρού σε τετράγωνο.  Τέτοια είναι του Παπατέρπου και τα Βεργουλέϊκα.

Άλλο χαρακτηριστικό των Καστοριανών Αρχοντικών είναι πως σχεδόν όλα είχαν κατευθείαν πρόσβαση στη λίμνη. Από την αυλή όλων ξεκινούσε μικρός δίαυλος που έφθανε μέχρι την λίμνη και τον οποίο μπορούσαν να χρησιμοποιούν με τις βάρκες τους, τα περίφημα καράβια, για να μεταφέρουν πρόσωπα και εφόδια από και προς το αρχοντικό. Yπήρχε μάλιστα ειδικός στεγασμένος χώρος για να αράζει το καράβι, ώστε αυτό να προστατεύεται από τα στοιχεία της φύσης. Με αυτόν τον τρόπο τα ψώνια έφθαναν κατευθείαν στο κατώι του σπιτιού.

Στα αρχοντικά της Καστοριάς συναντάμε τη διακοσμητική της λαϊκής παραδοσιακής τέχνης των Ηπειρωτών και δυτικομακεδόνων τεχνιτών και καλλιτεχνών (ζωγράφων, αγιογράφων, ξυλουργών, ξυλογλυπτών), εφαρμοσμένη κατά τον ίδιο τρόπο στους ναούς και στα αρχοντικά του 17ου και 18ου αιώνα, της ίδιας περιοχής, γεγονός που μας πείθει πως οι ίδιοι τεχνίτες εργάστηκαν και στη διακόσμηση των ναών, απ’ όπου την μετέφεραν και την εφάρμοσαν και στα αρχοντικά.