Μυστράς, η Πολιτεία-Φάντασμα

Όντας στη Σπάρτη, δεν μπορείς να αποφύγεις το αγνέντεμα του Ταΰγετου, δυτικά - βορειοδυτικά. Κατηφορίζοντας προς την πόλη, το βουνό, ύψους μεγαλύτερου από 2400 μέτρα, αυστηρό αλλά, κατά κάποιο τρόπο, φιλικό, σχηματίζει αρκετούς λόφους, δασωμένους ή όχι, με σπίτια σκορπισμένα μέσα στο πράσινο. Διακρίνουμε ένα χωριό περίπου 6 χιλιόμετρα μακρυά, μα, τί είναι αυτά τα μισογκρεμισμένα τείχη και οι δυσδιάκριτες φιγούρες των εκκλησιών κοντά τους;

Προχωρώντας στο ελαφρά ανηφορικό μονοπάτι ας ξεσκονίσουμε την ιστορία που μάθαμε στο σχολείο. Το Κάστρο του Μυστρά ήταν ένα από τα πολλά οχυρωματικά έργα των Γενουατών και των Ενετών κατά τη διάρκεια της Φραγκικής κατοχής της Ελλάδας, μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204 κατά τη διάρκεια της 4ης Σταυροφορίας. Τα περισσότερα από αυτά τα κάστρα κτίστηκαν σε σημεία φυσικά οχυρά, απόκρημνα, σε κορυφές λόφων, και σκοπό είχαν την ασφάλεια των στρατιωτικών τμημάτων-φρουρών ενάντια σε τυχόν εξέγερση των Ελλήνων. Τέτοια οχυρά σημεία είναι φυσικό να έχουν χρησιμοποιηθεί ως Ακροπόλεις ήδη από τα προϊστορικά χρόνια. Στα ίδια αυτά σημεία, χρησιμοποιώντας και τα οικοδομικά υλικά εκείνων των αρχαιότερων οχυρώσεων, όπου το επέβαλλε η προστασία των συμφερόντων τους και των εμπορικών δρόμων της εποχής, οι Φράγκοι ύψωσαν τα κάστρα τους. Να ευχαριστούμε το Θεό που η Αθήνα ήταν, σε όλη τη διάρκεια της Φραγκοκρατίας, ένα ασήμαντο χωριό, μακρυά από τους δρόμους μεταφοράς εμπορευμάτων, αλλιώς μπορεί ο πάνκομψος Παρθενώνας να είχε κομματιαστεί και τα αρχιτεκτονικά του μέλη να είχαν ενσωματωθεί ποιός ξέρει σε ποιό τερατόμορφο μεσαιωνικό κάστρο.

Ήταν το 1249 που ο Φράγκος αρχηγός Γουλιέλμος ο Β' (Καλαμάτα) Βιλλεαρδουίνος έβαλε και έχτισαν αυτό το άπαρτο κάστρο και το παλάτι του εδώ, για την προστασία της έδρας του Πριγκιπάτου της Αχαΐας που είχε ιδρύσει ο αδελφός του Γοδεφρείδος το 1205, μετά την πτώση και την καταλήστευση της Πόλης, και που αυτός την ήθελε στον Μυστρά. Τα πράγματα του ήλθαν ανάποδα, όμως, και δώδεκα χρόνια αργότερα πιάστηκε αιχμάλωτος από τους Βυζαντινούς (τον Μιχαήλ Η' Παλαιολόγο) στην Πελαγονία, και έμεινε τρία χρόνια στις φυλακές της Πόλης μέχρι που δέχτηκε να παραδώσει τρία μεγάλα κάστρα, τον Μυστρά, τη Μονεμβασιά και το Κάστρο της Μάινας. Ο Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος ίδρυσε το Δεσποτάτο του Μωρέως, μια Βυζαντινή επικράτεια περικυκλωμένη από εδάφη και νησιά υπό φράγκικη κατοχή. Ο Μυστράς αυτήν την περίοδο, κάτω από την διοίκηση μελών της Αυτοκρατορικής οικογένειας, πρόκοψε και έγινε το κέντρο της οικονομικής και πολιτιστικής ζωής της Πελοποννήσου. Ο τελευταίος αυτοκράτορας του Βυζαντίου Κωνσταντίνος ΙΑ' Παλαιολόγος στέφθηκε αυτοκράτορας εδώ. Ο πληθυσμός του αυξήθηκε, αφού πολλοί Έλληνες συγκεντρώθηκαν λόγω της ασφάλειας που το κάστρο εξασφάλιζε, δεύτερο προστατευτικό τείχος χτίστηκε, για να προστατεύσει την μεγαλύτερη τώρα πόλη και πολλοί λόγιοι τον διάλεξαν για τόπο παραμονής τους. Ανάμεσά τους και ο σπουδαίος νεοπλατωνικός φιλόσοφος Ιωάννης Γεμιστός Πλήθων, που τόσο επηρρέασε την ιταλική Αναγέννηση, έζησε και πέθανε εδώ το 1452. Εκκλησίες χτίστηκαν και αγιογραφήθηκαν με Βυζαντινά ψηφιδωτά και τοιχογραφίες, πολύ σημαντικές σήμερα για την κατανόηση της εξέλιξης της Βυζαντινής τέχνης. Αυτή η περίοδος μεγαλείου τελείωσε το 1460, όταν ο Μυστράς παραδόθηκε στον Μωάμεθ τον Β', τον Οθωμανό αυτοκράτορα που είχε καταλάβει την Κωνσταντινούπολη το 1453 και σχεδόν το σύνολο των Βαλκανίων.

Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας ο Μυστράς συνέχισε να είναι το κέντρο της οικονομικής ζωής της Πελοποννήσου, και ο έλεγχός του αποτέλεσε αιτία συνεχών εχθροπραξιών μεταξύ των Ενετών και των Τούρκων. Ήταν ανάμεσα στα πρώτα κάστρα που ελευθερώθηκαν το 1821. Η θεμελίωση της νέας πόλης της Σπάρτης το 1834 έδωσε την χαριστική βολή στην παλιά ένδοξη πόλη. Είχε, όμως, προ πολλού δεχτεί θανάσιμα χτυπήματα από ληστές, βανδάλους και αυτοεπικαλούμενους 'ερευνητές'. Ανάμεσά τους και ο κορυφαίος καταστροφέας του Μυστρά, κάποιος Γάλλος Αββάς, απεσταλμένος του Γάλλου βασιλιά, που ξόδεψε τεράστια ποσά για να καταστρέψει μαρμάρινες επιγραφές, αφού τις είχε εντοπίσει, διαβάσει και καταλογογραφήσει, για να μην τις βρει και τις διαβάσει κανένας άλλος!!! Στις επιστολές του προς τον Βασιλιά του επαίρονταν πως δεν είχε αφήσει στον Μυστρά  'λίθον επί λίθου'! Τα κατορθώματά του τα έχει καταγράψει ο Κυριάκος Σιμόπουλος στο μνημειώδες έργο του "Ξένοι Ταξιδιώτες στην Ελλάδα”. Τέτοιοι καταστροφείς, άπληστοι και 'συλλέκτες' προξένησαν στην πολιστική κληρονομιά των Βαλκανίων μεγαλύτερη ζημιά από όση ο χρόνος, οι σεισμοί και όλα μαζί τα φυσικά φαινόμενα.

Σήμερα μόνο οι εκκλησιές μένουν όρθιες, συντηρημένες, για να μας μαρτυρούν τη μεγαλωσύνη του Μυστρά. Τα Παλάτια και τα άλλα κτίρια έχουν υποστεί τεράστια καταστροφή, ό,τι όμως στέκει όρθιο φέρνει συγκίνηση. Ακόμα και οι εικόνες στις εκκλησίες έχουν πέσει θύματα βανδαλισμού, με τα μάτια των Αγίων να έχουν ξυθεί από φανατικούς αλλόδοξους. Όμως, νιώθεις παράξενα από την ηρεμία και το μεγαλείο της έρημης και καταστραμμένης πόλης. Ανεβοκατεβαίνουμε τα στενά λιθόστρωτα καλντερίμια, με τη φωτογραφική μηχανή στο χέρι, και νομίζουμε πως ακούμε κελαρυστά γέλια παιδικών παιχνιδιών, τραγούδια στα καπηλειά στις γιορτές των Βυζαντινών κατοίκων του, ψαλμωδίες και μοσκοβολιά λιβανιού να αναδύεται από τους πανέμορφους ναούς του, την Πριγκιπέσσα Ιζαμπώ να τραγουδά στις αίθουσες του παλατιού, τον βρόντο από το δάκρυ του Καζαντζάκη και του Κόντογλους στις συνομιλίες τους με τους αόμματους Αγίους των εικόνων, οπλές αλόγων να βροντοχτυπούν στα λιθόστρωτα, κραυγές πόνου και κλαγγή σπαθιών και χτυπήματα κεφαλοθραύστη σε μεταλλική πανοπλία να κατηφορίζουν σα χείμαρρος τα αψιδοσκέπαστα στενά...

Αρχίζουμε να καταλαβαίνουμε το λόγο για τα τόσο πολλά κυπαρίσσια.

Κείμενο: Μιχάλης Τζιώτης