Το Γαλαξίδι στην Αρχαιότητα

Το Γαλαξίδι είναι τόπος προικισμένος.  Η μεγάλη ποικιλία και η γλυκύτητα του τοπίου, εκτός από τη φυσική ομορφιά, παρείχε και πλεονεκτήματα: οι λόφοι κοντά στα παράλια πρόσφεραν τόπους εγκατάστασης, οι μικρές αλλά εύφορες κοιλάδες και οι ομαλές πλαγιές καλλιεργήσιμη γη, ενώ οι γύρω οροσειρές προστασία και άφθονα νερά.  Αυτό όμως που ξεχωρίζει το Γαλαξίδι είναι η άμεση σχέση του με τη θάλασσα.  Οι μικροί συνεχείς όρμοι δημιουργούσαν ασφαλέστατα λιμάνια, προδιαγράφοντας ήδη από την προϊστορία τη μοίρα του μικρού αυτού τόπου.

Τα παλαιότερα ίχνη κατοίκησης ανάγονται στην Πρωτοελλαδική Ι-ΙI περίοδο (3η χιλιετία π.Χ.) και επισημαίνονται σε τέσσερεις θέσεις: Δεξαμενή ή Πελεκάρης, Κεφαλάρι με οχύρωση, νησάκι Αψηφιά και Ανεμοκάμπι.  Οι κάτοικοι, εκτός από γεωργοκτηνοτροφικές δραστηριότητες, ασχολούνταν ασφαλώς με την αλιεία και τη ναυτιλία.  Κατά την ύστερη Μυκηναϊκή περίοδο (1400-1100 π.Χ.), υπάρχει οικισμός στη θέση Βίλλα ή Γουμαρνάς και άλλος στο Ανεμοκάμπι. 

Στο τέλος της Γεωμετρικής περιόδου (γύρω στο 700) οι κάτοικοι καταφεύγουν σε ένα κρυφό, οχυρωμένο οικισμό στο λόφο του Αγίου Αθανασίου, ίσως λόγω κινδύνων από τη θάλασσα.  Στους Αρχαϊκούς και Κλασικούς χρόνους (7ος – 4ος αιώνας π.Χ.) ένας οικισμός βρίσκεται στη θέση Βίλλα ή Γουμαρνάς, ενώ σημαντικές αρχαιότητας επισημάνθηκαν στον Άγιο Βλάση.  Εκεί θα πρέπει να βρισκόταν το διοικητικό και θρησκευτικό κέντρο της πόλης Χάλειον, με την οποία ταυτίζεται σήμερα ασφαλώς το Γαλαξίδι, ενώ η Οιάνθεια, με την οποία ταυτίστηκε παλιότερα η πόλη, τοποθετείται πλέον στη Βιτρινίτσα.  Από τον 5ο αιώνα π.Χ. έχουμε και τις πρώτες αναφορές του Χαλείου στην αρχαία ελληνική γραμματεία (Εκαταίος, Θουκυδίδης) ως μιας σημαντικής πόλης της Δυτικής Λοκρίδας.

Δημόσιος βίος
Στην περιοχή του Αγ. Βλάση βρέθηκαν το 1848 δύο επιγραφές επάνω σε χάλκινες πλάκες, που κατέληξαν στο Βρετανικό Μουσείο.  Χρονολογούνται στο πρώτο μισό του 5ου αιώνα π.Χ. και αποτελούν σπουδαιότατα κείμενα, όχι μόνο για την περιοχή, αλλά για ολόκληρη την ελληνική Ιστορία.  Στην πρώτη αναφέρεται η συμμετοχή Χαλιέων στον λοκρικό αποικισμό της Κάτω Ιταλίας.  Στη δεύτερη καταγράφεται συμφωνία ανάμεσα στο Χάλειον και στην Οιάμθεια σχετικά με την προστασία δικαιωμάτων ναυτιλλομένων ή, σύμφωνα με άλλη ερμηνεία, σε κατανομή λείας από πειρατεία.  Οι επιγραφές αποκαλύπτουν υψηλή οργάνωση των πόλεων της περιοχής, με νόμους, δικαστικούς άρχοντες και ειδικούς αξιωματούχους.

Πολλά στοιχεία για την περιοχή κατά την Ελληνιστική και Ρωμαϊκή περίοδο αντλούμε από επιγραφές σε λίθο, που βρέθηκαν στους Δελφούς και αλλού και μας δηλώνουν ότι το Χάλειον ήταν η δεύτερη σε σημασία πόλη της Δυτικής Λοκρίδας μετά την Άμφισσα, ότι διέθετε οργανωμένο δημόσιο βίο, με ημερολόγιο, θρησκευτικές γιορτές, άρχοντες, καθώς και υψηλό πολιτιστικό επίπεδο, αφού σε μία επιγραφή του τέλους του 3ου αιώνα π.Χ. τιμάται από την πόλη μία ποιήτρια από τη Σμύρνη.  Σημαντικό είναι και ένα, χαμένο σήμερα, ψήφισμα των Χαλιέων προς τιμήν του Ρωμαίου στρατηγού Πομπηίου, κατά τον 1ο αιώνα π.Χ.

Ιδιωτικός Βίος
Οι Χαλιείς ζούσαν, όπως και οι υπόλοιποι αρχαίοι Έλληνες, πολύ απλά. Οι περισσότεροι ασχολούνταν με τη γεωργία και την κτηνοτροφία, ενώ αρκετοί θα πρέπει να καταγίνονταν με την αλιεία και το εμπόριο και γενικά με τη ναυτιλία.  Η καθημερινή ζωή τους δεν θα πρέπει να διέφερε πολύ από αυτήν των Ελλήνων χωρικών μέχρι τη δεκαετία του 1960.  Άρχιζε το χάραμα και τελείωνε με τον ερχομό της νύχτας.  Οι άνδρες ζούσαν και εργάζονταν κυρίως στο ύπαιθρο, ενώ οι γυναίκες έμεναν στο σπίτι, ετοίμαζαν το φαγητό, ύφαιναν τα ρούχα και τα στρωσίδια και μεγάλωναν τα παιδιά.