Η Ιερά Μονή της Παναγίας Τουρλιανής, στην Άνω Μερά Μυκόνου

Όπως αναφέρει η παράδοση, η Ιερά Μονή Παναγίας Τουρλιανής ιδρύθηκε το 1542, από δύο μοναχούς από την Καταπολιανή της Πάρου. Το νησί ήταν τότε τελείως έρημο, μετά την καταστροφική επιδρομή του φοβερού Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα το 1537. Κατά την επιδρομή αυτή, χιλιάδες κάτοικοι του νησιού έχασαν τη ζωή τους και οι υπόλοιποι, εκτός από τους λίγους που τα κατάφεραν να γλυτώσουν πλέοντας με βάρκες στην Τήνο και Πάρο, αιχμαλωτίστηκαν και πουλήθηκαν στα σκλαβοπάζαρα της ανατολής.

Ιερά Μονή της Παναγίας της Τουρλιανής: Πρόσοψη

Πέντε χρόνια μετά την καταστροφή, και με το ένα νησί του Αιγαίου να καταστρέφεται μετά το άλλο, τα παράλια να είναι εύκολο θύμα αιφνιδιαστικής επίθεσης από τους μουσουλμάνους πειρατές, οι κτίτορες της μονής έκαναν πολύ καλά που εγκαταστάθηκαν τόσο μακρυά από τη θάλασσα και που έδωσαν φρουριακό χαρακτήρα στον περίβολο της Μονής. Προϋπήρχε στην θέση αυτή εκκλησία τω Εισοδίων της Θεοτόκου, υπήρχε πηγάδι με νερό και έξω από τον περίβολο της Μονής και μέσα σε αυτόν, και τριγύρω υπήρχαν εύφορα χωράφια που κατέστησαν πλουτοπαραγωγικός πόρος της Μονής. Επάνω από την μικρή (για λόγους αντοχής σε προσπάθειες παραβίασής της) είσοδο του περιβόλου της μονής, παρατηρούμε άνοιγμα από το οποίο οι αμυνόμενοι μοναχοί έριχναν καφτό λάδι πάνω στους πολιορκητές! Παρόλη την οχύρωση η Μονή λεηλατήθηκε το 1612 από πειρατές. Η ξύλινη σκεπή του ναού ήταν ευάλωτη σε εμπρησμό από βολές πάνω από τον προστατευτικό περίβολο, και έπρεπε να ξανακτιστεί από πυρίμαχα υλικά.

Η παράδοση δίνει πολλές εκδοχές για την προέλευση της ονομασίας της Μονής. Κατ’ άλλους η Μονή ονομάστηκε από την μοναχή Τουρλινή που υπηρετούσε στην προΰπάρχουσα εκκλησία. Κατ’ άλλους από τον μεγάλο τρούλλο (τούρλο στην τοπική διάλεκτο) του Ναού. Η ίδια η εικόνα της Βρεφοκρατούσας Παναγίας κατά την παράδοση φέρεται να έχει βρεθεί στην παραλία του Τούρλου, οπότε η ονομασία Τουρλιανή μπορεί να οφείλεται σε αυτό το γεγονός. Πάντως η εγκατάσταση της εικόνας στο μοναστήρι δεν έγινε χωρίς προβλήματα. Και οι δύο κοινότητες του νησιού ήθελαν την εικόνα, από τη μία οι Ανωμερίτες την ήθελαν στη Μονή, από την άλλη οι κάτοικοι της Χώρας στη Μητρόπολή τους, αφού βρέθηκε σε παραλία της Χώρας. Τελικά αποφασίστηκε να μοιράζεται στα δύο η χρονιά και η εικόνα να φιλοξενείται στην Χώρα τον χειμώνα, περίοδο κρίσιμη για τους θαλασσοπόρους κατοίκους της, στην Άνω Μερά το καλοκαίρι, περισσότερο κρίσιμη περίοδο για τους καλλιεργητές της γης Ανωμερίτες. Ειδική τελετή γίνεται δύο φορές το χρόνο, με το σύνολο των κατοίκων να συνοδεύουν την εικόνα μέχρι τη μέση της απόστασης που χώριζε τα δύο πολίσματα, με ειδικές κουλούρες και τα λαζαράκια (ψωμάκια σε σχήμα ανθρώπου που πουλούσαν πλανόδιοι πωλητές κατά το κατέβασμα της εικόνας της Παναγίας Τουρλιανής από την Ανω Μερά στη Χώρα), και φιλαρμονικές και ψαλμωδίες στο δρόμο. Κάτι ακόμα για την εικόνα: δεν την πιάνει σαράκι, γιατί είναι αγιογραφημένη (ήταν, μια και τα χρώματα έχουν σχεδόν τελείως πια σβηστεί) σε πλάκα από μασημένο κερί και μαστίχα Χιώτικη, μίγμα απρόσβλητο στα έντομα! Επίσης λέγεται πως είναι έργο του Ευαγγελιστή Λουκά.

Το 1757 ξεκίνησε ριζική ανακαίνιση της Μονής που κράτησε 10 χρόνια και που έγινε από τον ιερομόναχο Ιγνάτιο Μπάσουλα. Ήταν τότε που αποφασίστηκε η παραγγελία του Τέμπλου, του Άμβωνα και του Πατριαρχικού Θρόνου στην Φλωρεντία. Και εδώ η παράδοση μας μεταφέρει πληροφορίες που δεν γνωρίζουμε πόσο κοντά είναι στην πραγματικότητα: Σύμφωνα με αυτές, κάποιος μοναχός, σταλμένος απ΄ τον Πατριάρχη στη Δύση για κάποια αποστολή, εκμαυλίστηκε από τον πλούτο της Δυτικής Εκκλησίας και αποφάσισε να παραμείνει εκεί, ασπαζόμενος τον Καθολικισμό. Μετά από πολλά χρόνια, έχοντας αποκτήσει μεγάλη περιουσία, μετάνοιωσε και, θέλοντας να επιστρέψει στους κόλπους της Ορθοδοξίας, ρώτησε τον Πατριάρχη τί πρέπει να κάνει ώστε να ξαναγίνει δεκτός. Ο όρος ήταν μόνο ένας: να ξοδέψει την περιουσία του σε κοινωφελείς σκοπούς. Ο μοναχός επέστρεψε στους Ιταλούς φίλους του και παρήγγειλε το Τέμπλο στην Φλωρεντία. Είναι ξύλινο, σκαλιστό, με επικάλυψη φύλλων χρυσού και χρώματα ζωντανά, πολύ διαφορετικά από τα συνήθη στην Βυζαντινή τέχνη. Η πολύ ορατή τεχνοτροπία Μπαρόκ του εικονοστασίου δεν εμπόδισε την τοποθέτησή του όταν, με τα πολλά, ήλθε από την Ιταλία, άλλωστε στο Αιγαίο ο κόσμος ήταν εξοικειωμένος με την δυτική τεχνοτροπία και πολιτισμό, μετά από τόσους αιώνες υπό τους Γενουάτες και τους Ενετούς. Δεν είναι άλλωστε το μόνο στοιχείο δυτικής τεχνοτροπίας στη Μονή: το κυρίως καμπαναριό ήταν «δυτικού» τύπου, και μόνο μεταγενέστερα προστέθηκε και ένα Βυζαντινό. Από αυτή την άποψη, η Μονή της Παναγιάς της Τουρλιανής στην Άνω Μερά ανήκει στις σπάνιες εξαιρέσεις, γιατί διαθέτει καμπαναριά και των δύο τύπων, όπως φαίνεται και στις φωτογραφίες μας.

Δεν τελειώσαμε όμως με το τέμπλο! Όταν τοποθετήθηκε (μερικοί λένε πως πρώτα έγινε η τοποθέτηση του τέμπλου και μετά αποπερατώθηκε το κτίσιμο του τρίκλιτου ναού), οι μοναχοί, για να προστατεύσουν τα εντυπωσιακά χρώματά του, το κάλυψαν με στρώμα κεριού. Το κερί απορρόφησε την καπνιά από τα κεριά, τόσο πολύ που το τέμπλο έγινε κατάμαυρο. Στο πέρασμα των αιώνων κανένας δεν θυμόταν την αρχική κατάσταση του τέμπλου, ούτε οι μοναχοί, ούτε οι πιστοί της Μυκόνου. Ο συντάκτης αυτού του σχολίου δεν γνωρίζει αν η ανακάλυψη έγινε τυχαία ή υπήρχε σχετική αναφορά της αρχικής κατάστασης του τέμπλου σε κάποια ταξιδιωτική περιγραφή. Το θέμα είναι πως, μετά από συντήρηση που διήρκεσε πολύ καιρό, και την οποία έκανε ειδική ομάδα επιστημόνων-συντηρητών, στα έκπληκτα μάτια όλων, λαού και κληρικών, αποκαλύφθηκε η εκπληκτική ομορφιά του τέμπλου, που πιθανώτατα είναι το πιο εντυπωσιακό σε όλη την ανατολική Μεσόγειο!

Yπάρχουν και άλλα αξιομνημόνευτα χαρακτηριστικά της Μονής. Ως τέτοια μπορούν να αναφερθούν η μαρμάρινη βρύση στο εσωτερικό της αυλής, με κεφαλή εστεμμένη με αυτοκρατορικό στέμμα, που από το στόμα της τρέχει το νερό! Στο εσωτερικό του ναού υπάρχει στο πάτωμα κρύπτη, όπου φυλάσσονται τα οστά των κεκοιμημένων μοναχών. Εάν προσέξουμε, στο πάτωμα θα διακρίνουμε έναν μεγάλο μαρμάρινο γλυπτό δικέφαλο αετό. Οι κίονες του ναού πιθανόν να είναι από μάρμαρο που μεταφέρθηκε από τον ερειπιώνα της Δήλου. Οι εικόνες του εικονοστασίου είναι αγιογραφημένες από τον περίφημο Ιωάννη, «τον εκ Κερκύρας». Υπάρχουν και άλλες μεταβυζαντινές εικόνες, της Κρητικής Σχολής, με τα χαρακτηριστικά επιμηκυσμένα άκρα, τεχνοτροπία που τόλμησε πρώτος ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, ο Ελ Γκρέκο, πριν φύγει από το Χάνδακα για το Τολέδο, όπου έμελλε με το έργο του να γίνει διάσημος.

Το Βυζαντινό κωδωνοστάσιο και η μαρμάρινη επίστρωση της πρόσοψης, αλλά και το σύνολο της Μονής, μαρτυρούν πως οι δημιουργοί της ήταν άνθρωποι του λαού, αυτοδίδακτοι τεχνίτες, με απόλυτη ελευθερία να βάλουν τη σφραγίδα της δικής τους προσωπικότητας σε αυτό που έκαναν. Έτσι δεν εκπλήσσει ο «ναΐφ» χαρακτήρας των διακοσμήσεων, ούτε και το ανορθόγραφο των σκαλιστών επιγραφών, όπως μπορεί κανείς να διαπιστώσει από τις σχετικές φωτογραφίες μας.

Το Μοναστήρι, εκτός από την τοπική εκκλησία της Άνω Μεράς, περιέχει και συλλογές με παλιά εργαλεία, σκεύη, σημαντικά κειμήλια, αρχιερατικά άμφια, επίπλωση (ένας ξυλόγλυπτος επιτάφιος, αναλόγια), μαρμάρινη κολυμβήθρα κ.ά.